‘Olaf’ (uitgegeven door Kleine Uil, € 17,50)  is een echt opa-kleinzoon voorleesboek. Sterke, stoere mannen die graag samenwerken en die tobben over een permanent soep kokende oma met beginnende dementie.

Stoker heeft dit keer gekozen voor een crowdfundingactie en ik begrijp dat die snel volliep zodat het boek gedrukt kon worden. Dat is goed gelukt: een stevig gebonden mooi boek met bijzonder gave illustraties van Tom Beijering, de grootste zelfs in kleur. Zeer aardige details: de in rood gedrukte hoofdstuktitels en de lichtgroene paginanummering. Daar is veel aandacht en tijd aan besteed. Of crowd-funding automatisch inhoudt dat de tekstcorrectie erbij inschiet, weet ik niet, maar daar lijkt het wel op. Ondanks mijn eerdere waarschuwingen aan het adres van uitgever Kleine Uil, bij verschijnen  van ‘De lijst’ en ‘Verslagen vriendschap’ is Kleine Uil er niet in geslaagd met een uilenveertje vijf handenvol haren uit de soep te vissen¹. Jammer, zeer jammer; het boek èn Stoker verdienen beter.

Olaf is een tienjarige jongen die, bijgestaan door zijn opa, zeven moeilijke opdrachten moet vervullen om zo de vurig gewenste ‘blokker’ te verkrijgen waarmee het dementieproces van oma gestopt zou kunnen worden. De variatie in sprookjesachtige opdrachten, Olaf moet op zoek naar vloekgras, een krokodillentraan, noorderlicht in een potje en meer, toont Stokers grenzeloze fantasie. Olaf moet, steeds beginnend vanuit een gat in de tuin bij opa en oma, lopend door een gangenstelsel, één van de zeven deuren binnentreden, waarna hij in een geheel andere wereld terechtkomt. Hij ontmoet een drietal wezens met een bijzonder postuur en uiterlijk.

Lezers die ingevoerd zijn in de jeugdliteratuur herkennen onmiddellijk gelijkenissen met bestaande jeugdboeken. In ‘Koning van Katoren’ van Jan Terlouw moet Stach ook zeven taken vervullen. Anders dan bij de maatschappelijk angehauchte opdrachten van Stach, zijn die van Olaf fantasievol en sprookjesachtig. Kijk eens naar de illustraties van J. M. Verburg in ‘Tom Tippelaar’ van A. M. G. Schmidt. Heeft Tom Tippelaar aparte, extra grote oren, op de tekeningen van Tom Beijering kijk je ook extra aandachtig naar de bijzondere fysionomie van Olafs gezicht en profil.

¹ p 25 me-teen / p 26 hé i.p.v. hè / p 27 er zat er geen / p 33 misschien was <het> er al die tijd / Een i.p.v. Één / p 39 het steen / p 47 deze i.p.v. dit / p 48 supe-renge /  p 65 grij-parm / p 72 het i.p.v. hij of zij / p 84 vlak bij i.p.v. vlakbij / p 88 platvorm /  p 97 deze i.p.v. dit / p 101 4 i.p.v. vier / p 105 klaarlag / p 114 Olaf knikte <met> zijn hoofd / p 129 ik had ze te grazen i.p.v. nam / p 132 het i.p.v. hem / p 133 wat i.p.v. dat / p 139 die i.p.v dat / 145 de ander i.p.v. het andere / p 145 in de lucht (twee keer) / en als schrijftaal boven spreektaal gaat p 149 waar op i.p.v. op wie / p 154 daarmee i.p.v. met haar /en tenslotte: p 157 ‘, i.p.v. ,‘.

In 80 hoofdstukken schrijft Tommy Wieringa ‘Nirwana’: een intrigerende, spannende familie-, (eeneiige)tweeling- of driegeneratieroman over zonde, boete en inkeer. Een centraal onderliggend thema is het allesverzengende ‘vuur’, dat door de roman kringelt als vlammen in een openhaard. Hoofdpersonen: tweeling Hugo (snob, parvenu, beeldend kunstenaar) en (fucking psychopaat) Willem (de veroveraar), die de Boreas bouwt, het grootste schip ter wereld, een supercatamaran van twee tankers. De karakters van Hugo en Willem vormen, als een menselijke catamaran, samen één complex borrelend, explosief geheel, dat Wieringa in Groningen ‘das Doppelgängermotief’ noemt. Dan pake Willem Adema die zwijgend een toespraak houdt. Geestelijk beperkte tante Geertje die wordt weggestopt in een tehuis, pleegmoeder Beth en schrijver Tommy Wieringa. Voor mij het eerste boek waarin de auteur zo prominent met naam optreedt als romanpersonage. Tommy en Hugo hebben dezelfde pleegmoeder, Beth Wiel.

Na de eerste 100 pagina’s krijg ik een sterk déjà-vu gevoel, vanwege soortgelijke thema’s in eerder gelezen boeken. Bijvoorbeeld het kunstenaarsmilieu in ‘Zwarte Schuur’ van Oek de Jong. ‘Otmars Zonen’ van Peter Buwalda vanwege het moeizame geploeter met een complex onderzoek naar de olie-business en bij kraakheldere en veel leesbaarder Wieringa naar het foute gedrag van pake Adema. Een jeugdzonde, misstap, onbezonnenheid in W.O.II, in 1943 rechtgezet (?) door in het verzet te gaan. Dan zie ik Munninkhofs familiekroniek ‘De Stamhouder’, vanwege het generatiethema en het onderzoek naar fouter dan foute familiedraden in W.O.II. Uit Willem Frederik Hermans ‘De donkere kamer van Damokles’ de vergelijkbare tegenstelling Dorbeck – Osewoudt en Ilja Leonard Pfeijffer vanwege ‘Alkibiades’, bij Wieringa Alcibiades, de Atheense generaal die ‘van kant wisselde’ en natuurlijk Maarten ’t Hart vanwege het woord jacobsladder op p. 94 naar ’t Harts gelijknamige roman.

Nirwana is een leerzaam boek; nu ken ik de woorden raphe, saisine, bathyscaaf, ectoplasma, paroxisme, en cenotaaf. Schrijver Wieringa heeft zich in de zes jaar werken aan Nirwana verdiept in archeologie, geologie, esoterie, politiek, klimatologie, drie generaties geschiedenis en meer.

Als noorderling volgt een feest der (noordelijke) herkenning. Wieringa, die in Diever naar de middelbare school ging, noemt Nieuw-Balinge, Sleen, Mantingerzand en Valthermond, een Drentse streek die de achterbuurt van het land wordt genoemd, met van oudsher boeven en uitvallers. Drenten zijn mannen met grote handen en geboende gezichten. Huisbaas Beuving wil koud na de dood van zijn huurster Beth nog even snel € 1.300,- innen. Hopelijk herkennen de geboende gezichten de alles relativerende ironie, want schrijver Tommy Wieringa, ‘die schooier’, krijgt zelf bavianentanden en hij stinkt uit zijn mond. Veel meer hedendaagse herkenbaarheid (maar hoe is dat over 100 jaar?): de Chinees Lotus in Westerbork, Baudet in zijn pak van Suit Supply, let op de initialen, die zijn metaforenjanboel uitstort over het volk en Trump, R. Fuchs, Tinkebel, Neo Rauch, F. B. Hotz, Sjarel Ex, Neelie Smit-Kroes, Van Caldenborgh,…

Pake Willem Adema heeft in zijn SS-tijd een dagboek geschreven dat Hugo via Beth verkrijgt. Opmerkelijkste ontdekking is dat pake homoseksueel was. In het kort: tweeling Hugo en Willem, resp. kunstenaar en ondernemer zijn elkaars tegenpolen. Hugo ontdekt pakes dagboeken over zijn strapatsen als SS’er. Gruwelijke beelden komen voorbij. Hugo spreekt het dagboek in en leest het aan de dementerende pake voor. Hugo schildert zijn de onsterfelijkheid uitzittende pake en oma. De één in een rolstoel, de ander met een leguaan op schoot. Daarna begint Hugo op Ibiza aan een serie zwembadschilderijen.

Een zijpad: Wieringa beschrijft in mooi gebeeldhouwde zinnen de vrijscènes van Hugo met Loïs en Vera, gevarieerde, lekkere seksuele uitspattingen die met Hugo’s testosteronniveau, torenhoog na de scheiding van Loïs, alleraardigst zijn. Het vuurthema komt zo vaak voorbij dat je verwacht dat het een vooruitwijzing zal zijn en je bereidt je voor op een immense fik. Nadat Willem de Boreas heeft gedoopt kan Hugo bij de opening van zijn expo de wereld vertellen over de dagboeken van pake en en passant de offshore vergelijken met de oorlog. Na de Nieuwsuuruitzending volgt de ontlading. Broer Willem is not amused.

Wieringa, die in Forum (Groningen) zegt ‘Ik ben een provinciale boerenlul’, beschrijft de door Hugo gemaakte schilderijen beeldend, plastisch. Het is afwachten hoe lang het duurt voordat een gisse kunstenaar met een passie voor AI de door Wieringa beschreven doeken produceert. Voor de kerst, wed ik. Je kunt zien dat de boekdrukpersen op volle toeren hebben gedraaid: af en toe zijn letters te weinig drukinkt toebedeeld, en wordt een o een u of een f een t, zodat Spotify leest als Spuuty (442). Wieringa’s Nirwana is een zeer goede roman die leest als een trein. Ik kijk nu al uit naar twee iets minder lijvige boeken, één met een regionale component, die in Wieringa’s hoofd aan het ontstaan zijn.

Maarten ’t Hart 6 ‘De kritische afstand’ (1976) is een heerlijk populair wetenschappelijk boek over diergedragskunde. Etholoog ’t Hart observeert, discussieert en schrijft scherp en met humor, maar al te lange tenen lezen maar liever driestuiverromans. Kunnen feiten uit de ethologie op mensen worden toegepast? Is er verschil tussen instinct en (aan)geleerd gedrag? In het blokje waarbij ’t Hart menselijk met dierlijk gedrag vergelijkt, en een chimpansee beschrijft die zijn vinger in de anus van zijn kameraad steekt en er vervolgens luidruchtig aan snuift moet iedereen natuurlijk denken aan Joachim Löw, trainer van het Duitse nationale elftal, die zich onbespied waande en zijn hand in zijn onderbroek stak, zijn eikel liefdevol betastte en  daarna zijn hand driftig ruikend voor zijn neus hield. Voor de Studiosportcamera.

Bioloog ’t Hart schrijft over agressie en spelgedrag, evolutie, incestvermijding, (on)geslachtelijke voortplanting, promiscuïteit en monogamie, en reproductiecapaciteit, waarom er (twee, drie, vier) seksen zijn. Het woord feminisme komt voorbij. Soms nabij het woord radicaal en simplistisch. Met uitspraken als ‘een vrouw is in onze maatschappij een wezen dat tussen een man en een hond in staat’ bewijst ’t Hart dat hij controversiële stellingen, die ook eind 70 van de vorige eeuw al discussies opriepen, niet schuwde.

De zeer belezen ’t Hart gaat in op incest in de literatuur en komt uit bij Melville, Eliot, Mann, Musil, Fontane en de Nederlandse auteurs Vestdijk en Kooiman. Bij Emily Brontë analyseert ’t Hart, gelardeerd met vele citaten, incestueuze verhoudingen.

Dat Darwin muziek aan seksualiteit koppelde is volgens ’t Hart de grootst mogelijk onzin, hoewel een waarachtig groot man als Kierkegaard stelde dat muziek zinnelijk erotische genialiteit uitdrukte. En verder gaat de auteur over de biologische oorzaak van muziek. Hij citeert de etholoog Eibl Eibesfeldt die, met een wonderlijke gedachtesprong stelt dat alle grootste melodieën opgesmukte slagersjongensdeuntjes zijn. De vraag of het zingen van vogels muziek is, ligt voor de hand en lees, daar is Thorpe al die van transponerende merels sprak en ’t Harts redenering dat vals en trekkerig kerkelijk gezang bedoeld is om het territorium af te bakenen toont zijn humor. Bij de vraag in hoeverre muziek een stimulus is wordt Bach op de troon gezet doordat ’t Hart stelt dat bij Bach de grootste weerstand tegen habituatie is.

Tenslotte nog interessante observaties omtrent groet- en lachgedrag en andere non-verbale communicatie, autisme en gedrag van kinderen en als laatste hoofdstuk, één over agressie, met praktijkvoorbeelden.

Elf korte verhalen, veelal vanuit het point-of-view van een jongen,  verpakt in een boek met een schitterende omslag, een detail uit ‘Intrigue’ van James Ensor. Alle verhalen zijn geweldig om voor te lezen. Ze zijn dooraderd met vaste themata van ’t Hart: schuldgevoel, vroomheid verpakt in dwangmatige religieuze gedachten, ontluikende en tegelijk problematische seksualiteit, tirannieke geloofsuitingen, bijzondere gedragingen, slachtofferschap en verregaande intolerantie tegen alles wat anders is,  natuurfenomenen en ook zeer veel humor.

• Het Braakland: terwijl de jonge ik-persoon zich het hoofd breekt over onbegrijpelijke woorden van de dominee, sterft de oude Quack in de kerkbank. Kan het mooier?
• De bunzing: de jonge ik-persoon ziet dat zijn vader en de buurman een bunzing doden; hij verwijt hun dat ze een beest hebben gedood tegen Gods wil.
• Het paard: Misschien het mooiste voorleesverhaal: gevoelig, wreed, tijdloos: als de jongens op een hooizolder spelen horen ze dat een paard op hol is geslagen en te water raakt. Mannen doen wanhopige pogingen het paard op de wal te krijgen. Bij de roomse kerk komt het dier, doodop, aan wal. De dierenarts constateert te veel water in de longen en adviseert het paard de kop af te snijden, wat een vader doet.
• Handel: Oom Adriaan is een bedrieglijke handelaar in oude harmoniums. Zijn neef gaat mee als er een oud orgel gekocht moet worden en speelt wat zodat de prijs gedrukt wordt.
• De aardbeienplukker: een 14-jarige jongen is aardbeienplukker. Twee vrouwen zeggen dreigend dat hij met een van hen het koren in moet. Als de plukkers denken dat hij gesneden is wordt zijn broek uitgetrokken en zijn lid betast en bekeken.
• De neef van Mata Hari: niet alleen komt de nieuwe dominee op de racefiets bij de kerk aan, ook wordt hij ’s nachts stomdronken gespot. Als de dominee er ’s avonds opuit gaat wordt hij achtervolgd en ziet men hem naar de hoeren gaan. Hij wordt geschorst.
• Ouderlingenbezoek: ouderlingen bezoeken het gezin van de ik-persoon en er ontstaan ruzieachtige discussies over toepassing van bijbelteksten in het gewone leven.
• Hoge hoed: over een dominee die zijn hoge hoed is vergeten bij een begrafenis in WOII en een nieuw hoedenprotocol verzint dat door de ouderlingen wordt overgenomen.
• Hoofdschedelplaats: de dienstplichtige neef ontmoet zijn godsdienstwaanzinnige oom die kapper is in het leger.
• Een oxim uit Amerika: over nare dierproeven in België, bezocht door een dienstplichtige.
• Hoogzomer in april: over de vernietiging van de aarde door de mensen.

’t Hart is een expert op het gebied van dierengedrag. Hij promoveerde op stekelbaarsjes en gedurende zijn studie biologie bestudeerde hij ratten. In ‘Ratten’ schrijft hij over het gedrag van ratten, de leefwijze, hun leervermogen, kannibalisme, de bestrijding en het interessantste fenomeen: de rattenkoning. Voor de liefhebber geeft hij advies over ratten houden als huisdier.  ’t Hart wast enkele gemakzuchtige dierdeskundigen, vooral dierpsychologen, de oren en maakt korte metten met vooroordelen, aannames en onbewezen, door angst, sensatiezucht en onwetendheid ingegeven uitspraken. Interessant feitje: theoretisch kan een rattenpaar in één jaar uitgroeien tot een familie van 1808. Het is een bijzonder leesbaar (studie)boek, compleet met tabellen en statistieken èn met fraaie foto’s en prenten. ’t Hart maakt uitstapjes naar andere dieren: stekelbaars, eekhoorn, (zoetwaterpoliep) hydra, de wasbeer en de platworm¹. Natuurlijk komt ook de relatie tussen dierproeven en vermeende relaties met de mens, via Skinner, aan de orde.

Het gedrag van de rat wordt uitgebreid beschreven en ook de verschillen tussen de zwarte rat (rattus rattus) en de bruine rat (rattus norvegicus). ’t Hart gaat in op het fenomeen van de ‘rattenkoning’, compleet met een röntgenfoto: een onontwarbare kluwen met de staarten aan elkaar verkleefde en verknoopte ratten, tot soms wel veertien stuks. Het woord Rättenkönig werd voor ‘t eerst door Luther gebruikt in 1524. En ’t Hart zou ’t Hart niet zijn als hij – met Maarten L. – niet de rattenkoning zou verbinden aan de paus.

¹ ’t Hart beschrijft een bijzonder experiment met platwormen. Bekend is dat de beide delen van doorgesneden platwormen weer doorgroeien. De vraag is of het kunstje dat een platworm is aangeleerd ook wordt beheerst door de twee volgroeide wormen nadat de worm is doorgesneden. Het antwoord is ja. 

 ’t Hart is met recht een oeuvrebouwer, alle elementen uit zijn latere werk komen in dit, zijn derde, boek voorbij: agressie, natuur, literatuur, seksualiteit, jaloezie, macht, muziek, travestie, godsdienst, homoseksuele aantrekkingskracht en vriendschap tijdens militaire dienst. In het eerste deel,  ‘De verhoren’ treden de bescheiden, ingetogen Ammer Stol en de praatgrage, wereldwijze Arthur Holm op. De hoofdstukken met de nieuwe, academische geschoolde, dienstplichtigen wisselen hoofdstukken af waarin Ammer door de militaire politie wordt verhoord over de dood van zijn vriend. Er ontvouwt zich een homo-erotische verhouding tussen Stol en Holm. Deel II, ‘Kleine oorlog’ gaat over een nachtelijke legeroefening. Ammer met een gereformeerde en Arthur met een joodse achtergrond, hebben diepgravende gesprekken over menselijk gedrag, agressie, lijden en verzet, dader- en slachtofferschap in (concentratiekampen en in) oorlogstijd. Ammers wens een vrouw te zijn, of althans vrouwenkleren te dragen, komt uitgebreid aan bod. Ammer in travestie betovert eerst beiden, maar allengs verandert Ammer voor Arthur in een onbenullige huilebalk, een jaloerse, verwekelijkte hysterica. Bij de eerste les in pistoolschieten gaat het mis en in de allerlaatste zin vindt het fatale ongeluk plaats. ‘k Krijg met de dag meer zin in de volgende ’t Hart.

Gronings Ontzet. Het NNO musiceert zondagavond 27 augustus op de Ossenmarkt in een tent met Love is in the Air. Ik klim op de steiger met de 3000 Watts geluidversterkers en hijs twee mij onbekende vrouwen op die ‘Mag dat?’ giebelend maar wat graag naast me komen staan en lustig lonken naar de dirigent die meer oog heeft voor Grieg, Rossini, Mozart, Bernstein, Gershwin, dat werk. Heel mooie muziek, met aan het begin, een echte regenboog en aan het eind een muzikale in ‘Over the Rainbow’ uit The Wizard of Oz van Arlen; kan het mooier? Voor Groningen betekent Love is in the Air beginnen met het veelbelovende, geile Groningse volkslied, dat nog niet iedereen kent. Dirigent Eivind Gullberg Jensen heeft zijn lief, sopraan Mari Eriksmoen, ingehuurd als soliste. In een zwart struisvogelpakje zingt ze de sterren van de hemel. Met zo’n liefdesthema hoop je dat de musici zich ook wat sexy hebben uitgedost en de partituur laten liggen waar die hoort: in het repetitielokaal. Met en uit het hart spelen, het publiek zwoel aankijken, daar hoop je op, Love Is In The Air, toch? Maar het worden weer libido-vermorzelende mat- en glimmend zwarte pakken en jurken met hoogstens een split, en ogen gekleefd aan het papier, maar of dat nu Love oplevert?

’t Harts debuutroman is verdeeld in drieën. Deel I, ‘De hoge zwaluwen’ deed wat stof opwaaien en werd door recensenten herkend als het werk van een topauteur. De uitgever zegt: een afstandelijk en precies geformuleerd verslag van de religieuze verminking van dertigers en veertigers. Ammer Stol, zoon van rechtzinnige ouders, raakt betoverd door muziek (van Bach, Frank, Beethoven) en krijgt, eerst stiekem, en later als hij de organist in zijn vaders kerk kan vervangen openlijk, orgelles van Brikke, een wat oudere man met pedo/homo-erotische aanvechtingen die Ammer niet begrijpt. Een tragische, eenzame, komische, indringende zoektocht omtrent homoseksualiteit staat centraal. ‘Godverdomme,’ schreeuwde hij,  waarom duren die rotpreken tegenwoordig zo kort?’ Aldus Brikke, die de jongeheer Ammer aftrok op de orgelgalerij tijdens de prediking, maar Ammer wist al dat hij nooit klaar zou komen. Deel II, ‘Vluchten’, kent een heel ander verhaalperspectief omdat er een nieuwe ik-persoon optreedt met wie Ammer bevriend is. We nemen een sprong in de tijd van zeker 10 jaar naar een vakantie in Engeland. Opvallend detail: heteroseksualiteit wordt hier nog ‘normaal’ genoemd. In deel III, De zomerslaap, ontmoet Ammer Brikke weer en later volgt een weergaloze passage over een schoolklas en leraar Tipsel die het aan de stok krijgt met ongelovige leerlingen. Ammer neemt het op voor een weggestuurde Hugo. Meesterlijk. De verhaalcirkel sluit als Ammer nog een keer het huis van Brikke bezoekt.

Noorderzon Groningen 2023:

I de vijfsterrenparade van NRC en VK voor Cirque ICi van Johann Le Guillerm is terecht. Nooit zag ik zo’n betoverende, spectaculaire, verrassende, technisch vernuftige acrobatiek in een circustent, begeleid door constant nerveus druppelgeluid, piepjes en het geknisper van des acrobaats vingers en schoenengetikkietak.  We zien een keur aan buitenissige vondsten gerelateerd aan bewegings- en zwaartekracht. Het begint met een uit de nok neerdwarrelend veertje dat door Le Guillerm in de lucht wordt gehouden en eindigt met een soort mikadostokken van 2,5 meter die zonder lijm of spijkers een overkapping over de gehele piste vormen. Tussendoor nog wandelende staken, opvouwbare en in de lucht gehouden kunststof panelen, een op zandlopers gebaseerd bewegend aquarium, kortom onvoorstelbare, zelf ontworpen en gemaakte constructies.

II Wat een verschil met de geluidskunst van Bouke Groen uitgevoerd in het Provinciehuis door het Vocaal ensemble A Capelli. Zonder stoppen worden in plaats van zinnen geluiden gezongen in drie ruimtes. Moeilijk. Bijzonder! Dan is 30 minuten ook wel weer mooi.

III Margôt Ros en Jeroen Kleijne presenteren hun samen geschreven boek ‘Zeg maar Agaath’. Het echtpaar Ros/Kleijne boeit geen minuut. Ros en Kleijne paaien het Groningse publiek door de Amsterdams Parade te kleineren. Groningen applaudisseert de handen rauw. Geen reclame voor duo-auteurs.

IV Met opperste concentratie speelt Andrea Salustri met piepschuim: hij jongleert met piepschuimbollen boven een ventilator en bereikt een soort Zen-moment: stilte, ontspanning, fixatie. Van alle bezoekers daalt de ademhaling en hartslag dusdanig dat de krappe zitbankjes, geposteerd op lichaamsgrootte van miniatuur-Italianen uit de tijd dat het Vaticaan nog aanzien had, gedurende negen minuten niet onprettig aanvoelen. Salustri danst gracieus met een plaat polystyreenschuim, maakt een sneeuwbui van verkruimelde korrels en zet grote ventilatoren in die met druk en tegendruk een poëtisch piepschuimspel tonen: quasi-wandelende en zwevende platen, en hij orkestreert met vijf of zes microfoons een bijzonder soort psychedelische zenuwlijdersmuziek die enkele bezoekers naar oordopjes doet grijpen. Magisch. Kunstig. Artistiek. Apart. Interessant. Innovatief. Oplettende docenten creatieve vakken die op vernieuwing uit zijn, gaan kunnen scoren; de kunstjes lijken uiterst leerbaar. Of oceaanschoonmaker Bojan Slats blij is met deze vorm van kunst?