Als we naar de geschiedenis kijken is het des te bevreemdender dat Groningen zich als duiveninquisiteur opstelt, niet zoals onze oosterburen het tussen ’40 – ’45 deden vanwege de koeriersvaardigheden van de postduiven, nee enkel vanuit vermeende esthetische overwegingen. Groningen kent namelijk een flinke hoeveelheid superfraaie duiventillen. Vergeleken met Friesland (acht), Drenthe (vijf) telt de provincie Groningen maar liefst dertien, volgens het standaardwerk Nederlandse Duiventillen van Giezen-Nieuwenhuys en Wilmer². Ze zijn onder te verdelen in zeven duiventillen, drie duiventorens en drie poortgebouwen met duivenslag, heel vaak op het terrein van grote boerderijen en borgen. Heel speciaal zijn de poortgebouwen met een duivenslag, waarvan de fraaiste staat op borg Verhildersum te Leens. De grootste duiventillendichtheid is de provincie Utrecht, met als kern Amersfoort.

In de Nederlandse literatuur komt de duif, de duiventil en -toren er redelijk goed af. In ‘Op hoge Poten’ van Rody Chamuleau³ lezen we bijdragen van Achterberg (‘Sotternie’, een absurdistisch vers over een wandelende til), H. P. de Boer (over een date in een duiventil die bijna op een executie uitloopt), Chamuleau, Dendermonde, Heeresma, Meulenlamp en Seurel en verwijzingen naar bijvoorbeeld Rascha Peper. Chamuleaus boekje staat vol met de mooiste zwart/wit prenten van tillen en torens.

Chamuleau beschrijft het ‘recht van duivenslag’ dat net als het jachtrecht deel uitmaakte van de privileges van kerken en grootgrondbezitters. Daarmee is de link met Groningen natuurlijk weer snel gelegd. Naast fijne tradities heeft Groningen ook onwaarschijnlijke, geschiedenissen waar iets op af te dingen is. Fiets over het Groningse platteland en bewonder de borgen en grote boerderijen en denk eens na over de bijzondere, asociale verhoudingen tussen werkgever en werknemer. Frank Westerman beschrijft in zijn onnavolgbare ‘De graanrepubliek’, voor de enkeling ook in het Gronings te lezen (‘Groanrepubliek’), dat boeren soms meer financiële steun per hectare braakliggend land vingen dan het jaarsalaris van een knecht. Of, nu u toch aan het lezen bent: Lieuwe Jongsma’s ‘Het slavernijveleden van Groningen’ over de woekerwinsten die door Groninger handelaren werd gemaakt bij het in- en verkopen van tot slaaf gemaakten. Dat de provincie van woekerwinsten aan elkaar hangt moge overdreven klinken, maar het benadert de waar- en werkelijkheid.

Terug naar de tillen: ooit, in de tijd dat dieselen en vliegen nog heel gewoon was, reisden we naar het Griekse eiland Tinos, waar het vergeven is van duifhuisjes, -huizen, -torens en -tillen: vaak vierkante stenen bouwsels met net onder de platte daken de invliegopeningen. Schattingen wijzen op 1.300 stuks.

Mij bereikt het overlijdensbericht van Esdert AB en dit droeve bericht doet oude tijden herleven. In de serie directeuren die ik in het voortgezet onderwijs in Emmen e.o. meemaakte (Weerman, Van de Kamp, Braam, De Boer, Post, Folkerts, Hoogeveen) was AB de kampioen. Hij slaagde erin twee MAVO-scholen zonder ongelukken te laten fuseren, combineerde twee uiterste functies, directeur en actief vakbondsman, zonder dat iemand er moeite mee had,  was in het politieke landschap van onrustige wethouders een stabiele factor en teamplayer pur sang, had zowel een perfecte helicopter view als oog voor details en hij bood nieuw en jong personeel de kans voor hun 25^e sectievoorzitter te worden en zo een vinger in de pap bij heikele sollicitaties.

Schitterende verhalen komen bij mij boven. Over hoe hij overambitieuze wethouders kon manipuleren, over stugge onderhandelingen met collega-directeuren die een visie ontwikkelen maar lastig vonden, over eindeloze bezoeken van inspecteurs die je in die tijd nog met een sigaar en een kop koffie op hun plaats en ver weg van brekebeendocenten kon houden, over congressen die actieve docenten/vakbondsbestuurders konden organiseren onder werktijd en over personeelsfeestjes die uit de hand liepen omdat het personeel voor de eerste keer zelf de biertap mocht bedienen en drinkebroers in kruiwagens naar de buitendorpen vervoerde. En collega’s die de kantjes eraf liepen mochten maandelijks aanschuiven voor een functioneringsgesprek. En dan zijn hardloopresultaten, die mochten er zijn hoor. Natuurlijk liet ik ‘m wel eens winnen op een koude zaterdagmorgen in Emmercompascuum. En wilde je de pauze eens flink laten uitlopen dan begon je gewoon een minuut voordat de bel ging over bergwandelingen en winterkamperen en hellingpercentages die je met sneeuwkettingen kon bedwingen.

Interessante discussie herinner ik me: onderwijsminister Jo Ritzen kwam onze school bezoeken en ik stelde voor de minister de ongelijke taakbelasting tussen docenten met keuzevakken en halve klasjes (Frans, geschiedenis, scheikunde, biologie, enz.) en de harde werkers met altijd (over)volle klassen (Nederlands, Engels, maatschappijleer, enz.) onder de loep te laten nemen. En hoe hij docenten/schoolkrantmedewerkers de ruimte liet om – soms onder pseudoniem – ongewenste ontwikkelingen te noteren en dientengevolge op te laten schudden. En wat had hij er de schurft over in dat hij in gevoelige sollicitatieprocedures mee moest doen met lastige assessments, waaruit hij altijd, by far, als de meeste geschikte directiekandidaat boven kwam drijven.

Toen twee MAVO’s (Allee en Baander) gingen fuseren kwam het aan op handig, strategisch en diplomatiek manoeuvreren. De harde werkers van Allee die uitsluitend meer dan excellente examenresultaten produceerden werden samengevoegd met de praatjesmakerskolonie van de Baander die halve lessen verdeden aan koffiedrinken en roken en geregeld in de rode zone zaten.

En altijd op de achtergrond zijn vrouw Elly die naast operetteactiviste haar man steunde en op het goede spoor hield, al dan niet met een fijn saunabezoek in Oosterhesselen na afloop van slopende personeelsvergaderingen. Heel soms nam Esdert zoon en dochter mee, bij een speciale gelegenheid zag ik -verlegen tweeëntwintigjarige – een prachtmeid met blonde gouden lokken in d’r vaders kielzog meekomen: prachttijden. Beste Elly en familie: ik wens jullie mooie herinneringen aan Esdert!

Mijn schrijfsels inspireren anderen, merk ik. Trouwe lezer T vertaalde met hulp van ChatGPT onlangs mijn gedicht Atsje in het Nederlands. Leuk hoor, maar bij een key word ging de AI-tool de mist in. Het woord ‘ôflukke’ werd ‘afleiden’ i.p.v. ‘aftrekken’. Trouwe lezer T gaat door en vraagt ChatGPT een column over Groningen in de stijl van Klaastaal te schrijven. Dat leverde ‘Stad van wieren en wierook’ op. Mijn reactie: Ik mis een wat verder gaande originaliteit, wat absurde vergelijkingen, maar verders: een zeven hoor! Trouwe lezer T liet een nieuwe versie schrijven met mijn gevraagde aanscherping en gelijk erbij een Friese vertaling. Een acht, is mijn beoordeling.

Groningen, waar de wind tegen je praat

Eeh, het is misschien vreemd om te zeggen, maar Groningen is een beetje als een oude oom die je vroeger uit het oog verloor, maar die ineens opduikt in een versleten ribfluwelen colbert en dan zegt: “Zeg jong, ik heb nog een harmonium op zolder, wil je ‘m?”

Zo voelt het. Vertrouwd en toch licht ongemakkelijk. Een stad die je niet meteen omarmt, maar je wel een glas warme melk aanbiedt als je langskomt.

Ik was er weer, laatst. Fietsend over de Oosterhavenkade, met tegenwind die niet zomaar een natuurverschijnsel is, maar een karakter uit een boek van Belcampo. Die wind heeft een mening, en die laat hij voelen. Niet hard, niet bot, maar passief-agressief, zoals een ober die je al voor de vierde keer subtiel vraagt of je al een keuze hebt gemaakt terwijl jij nog steeds twijfelt tussen de boerenkoolpizza en de vegan rendang.

Eeh, en dan die Martinitoren. Hoog, strak, nuchter. Alsof iemand een ouderwetse grijze faxmachine rechtop op een kerkplein heeft gezet en heeft gezegd: “Hier, dit is heilig.” En dat ís het ook. Je kijkt omhoog en hoort geen engelengezang, maar wel het zachte geluid van een oude vrouw die een zak spekjes opent in de stilte van het schip.

Wat ik zo mooi vind aan Groningen – ja, ik ga even sentimenteel doen – is dat het zichzelf niet opdringt. Het staat daar gewoon. Zonder excuses. Alsof het wil zeggen: “Je mag hier wonen hoor, maar ik verander me niet omdat jij uit Amsterdam komt.” En terecht.

Op de Vismarkt kocht ik een haring bij een man die met z’n snor communiceerde. Die snor bewoog bij elke zin zoals een metronoom op cola. Hij sprak niet over vis, maar over de stilte van het wad, over de dans van de meeuw in tegenlicht. Ik knikte, ik verstond hem niet, maar ik voelde me begrepen.

En toen fietste ik weer verder. De lucht was blauw op een manier die alleen in het noorden bestaat: een blauw dat niet per se vrolijk is, maar wel eerlijk. Eeh, zoals een vader die zegt: “Ik ben niet boos, ik ben teleurgesteld.” Ook dat is liefde.

Dus ja, Groningen. Waar de straatstenen verhalen mompelen, waar zelfs de stoeptegels tegen de wind in liggen, en waar je nooit helemaal zeker weet of je nou in het heden, verleden of een tussenfase leeft die nergens in de tijdlijn hoort. Ik hou ervan. Tegen wil en dank. Zoals je ook van drop kunt houden die smaakt naar oude leren schoenen. Soms is dat precies wat je nodig hebt.

Het is bijna 2025, dus tijd voor een terugblik en een nieuwjaarsgroet. Die laatste in het Gronings. Mijn toezegging, een fles champagne voor de beste vertaling, gaat waarschijnlijk naar Emmen, waarvandaan twee behoorlijke inzendingen kwamen. Instinker was het woord ‘liepen’ dat niet de verleden tijd van ‘lopen’ is maar ‘huilen’ betekent. En ja, de nare onverzoenlijke houding tegenover de duif is natuurlijk een metafoor voor de vluchteling die zijn heil in ons land komt zoeken.

FIETSEN Mijn jaardoel, 7300 kms, 20 per dag, heb ik ruim overschreden. Het werden ruim 8.200, 22 per dag. Oorzaak hiervoor is natuurlijk de ultrarit Groningen Maastricht en de eraan voorafgaande voorbereidingskilometers. Voor 2025 blijf ik weer het twintigkilometerdagdoel aanhouden.

KLAASTAAL Als ik de Google Stats goed lees kom ik op de volgende wetenswaardigheden: ik schreef sinds begin van KLAASTAAL 547 posts. In 2024 circa 100 posts met 11K weergaves en 5,1K actieve gebruikers die 1,34 leestijd investeren. Meest gelezen stuk is en blijft mijn open brief uit 2020 aan projectontwikkelaar Peter van Dijk in Emmen. Primo! Zoals ik zelf wel eens google op namen als Guoaitske Sjoerdsma die me ooit eens slapeloze pubernachten bezorgde, zo zijn er ook gasten die mij via mijn eigen platformpje traceren. Afgelopen jaar maar liefst drie met hernieuwde, fijne contacten in Meppel, Turnhout en Blauwestad, met dikke verhalen over mijn wildeharenjaren en bezoeken over en weer tot gevolg. Alle uit de beginperiode, resp. 1980, 1978 en (ongeveer)1985 van mijn docentschap.

ZINGEN Voor de zesde keer verbond ik me aan het Grootkoor. Een projectkoor dat gericht is op vijf keer repeteren, en daarna een grootschalig kerstconcert in muziektempels van naam: De Nieuwe Kolk in Assen, de Martinikerk in Groningen en het Concertgebouw in 020. Naast fietsen, lezen, schrijven geeft zingen me zeer veel voldoening.

ORGELmuziek. Natuurlijk moet ik wat glimlachen als Nan van Groeningen, naast Etty van der Mei dirigent van het Grootkoor, Martin Mans de beste organist in Nederland noemt. Hij is steengoed, ja, maar de beste? Mwaaah. Nog steeds groeit mijn belangstelling voor orgels en orgelmuziek. Het is niet voor niks dat ik Gert van Hoef engageerde voor ons (SCDZ) kerstconcert in Aalden.

GRONINGS In februari start mijn tweede cursus Gronings: Kurzes Konversoatsie met docent Reinder van der Molen. Naast mijn nieuwsgierigheid naar deze mooie streektaal schuilt mijn doel om mijn hersenen actief en dementie buiten de deur te houden. Mede dankzij mijn studiemaat uit Potjewol studeer ik. Mijn methode: ik lees simultaan een boek of drie, markeer de woorden die ik niet ken, sla die op in een Excel-bestandje en zoek de betekenis op in Van der Laan. En sja, dan krijg je dit dus:

                                                                                                                   MOI

Noa drij joar Stad binve groots

op Grunn, stad van vrijhaid, reuring.

Mor tougelieks vuilen wie ons

verbaalderd, toesterg, den vrijhaaid

is, in tied van blink en blister en

gedinken lutje potje oet Bethlehem,

kulkouk veur flonke doevm dij in

verdomhouk liepen, din zie kriegen

antikonsepsie hormoontjederij

oet stadhoes, zie binnen nait welkom

getuge schaarp stiekelhek maank

Metinitoren en biebeltaik: sikkom

welkom as slovve ol kraanten op

taandes schiethoes, of gif veur

dorpsgek. Olde Droakerk snokt,

schoeft gele schiere kop meroakels

aan zied; of nikkopt e? Tou, zeg t mor.

Op noar een vogelvrundelk nijjoar

2 0 2 5

Er valt een rouwkaart op de mat. Eerst denk ik dat  het een plantencatalogus is van verzendhuis Hamersma in Waskemeer. Ik zie acht plantensoorten, o.a. de zonnehoed, de Phlox Paniculata, de lelie Anasthasia en de rode klaroen. In het midden de naam FRANS en een tuinschepje. Typisch Frans de leraar/tuinman: enkele planten zijn verrekte lastig te determineren, maar voor de beginner ook weer gemakkelijk want de zonnehoed staat er twee keer tussen.

De eik is om, Frans Winter, echtgenoot, vader, leraar, vriend, dichter, sportman, muziekliefhebber, tuinier, veelweter is, op hoge leeftijd, overleden. Frans was mijn oud-collega. Enkele collega’s hadden de kwaliteit collegialiteit om te toveren in vriendschap. Daar hoort Frans ook bij. Wij leerden elkaar kennen in het laatste kwart van de vorige eeuw. Hij werkte op mavo Baander en ik op mavo Allee, beiden leraar Engels. De Baander stond bij de Allee bekend als de praatjesmakerskolonie, die onder de knoet gehouden moesten worden door een koelbloedige directeur. Mavo Allee kende uitsluitend harde werkers die in een gemoedelijke cultuur hun eigen gangen gingen. Er kwam een fusie. En die slaagde.

Frans was een uitstekende, eigenzinnige, steile leraar, waarschijnlijk de beste in de Baanderstal. Het waren mooie tijden. Er wordt veel gemopperd op het talenkennisniveau van leerlingen in Nederland. Vaak wordt vergeten dat ons vak, Engels, al sinds jaar en dag bovenaan staat in de internationale ranking: The English Proficiency index. Daar heeft Frans zijn deel aan bijgedragen. Ik werkte graag met hem samen en we vormden een goed team.

Behalve dat Frans een goede docent was, was hij een veelweter. Of het nou ging om planten, het rijke roomse leven, semantiek, Franse kasteelarchitectuur in het Rhônedal, of van lekkere hapjes, Frans lijkt soms een vat waarin ontelbare weetjes zijn opgeslagen. Waarom hij nooit aan Twee-voor-twaalf, of De-slimste-mens, of Per-seconde-wijzer, of Lingo heeft meegedaan, ik zou het niet weten, terwijl Frans wel een echt spelletjesmens is.

Ook de klassieke muziek had hem in zijn greep. Zag hem daar eens zitten in de gemakkelijke stoel naast een indrukwekkende,  plafondhoge collectie cassettebandjes en een heuse, zwarte, driedelige stereotoren, simultaan luisterend naar vier klassieke zenders en dan ook nog tijd hebbend om sudoku’s op te lossen, naar Tienke te luisteren, ontelbare aantekeningen te maken in schriftjes over verkeerd uitgevoerde allegretto’s, onhoorbare piccolo’s, dirigenten die hoorbaar last hadden van de linkerpols, kuchende plattelandsvrouwen…. Maar de laatste tijd, zo begrijpen we, was Frans, aangespoord door de twee prinsessen Hemma en Jessica, helemaal into spotify en ruimden cassettes hun plaats in voor c.d.’tjes, praise the lord.

Frans de plantenman. Gepassioneerd is Frans bezig in de tuin en praat en vertelt en expliceert over de gevarieerde flora in zijn tuin, over de ontelbare kleurenvarianten, over de voordelen van compostbemesting (zònder paprikazaaddozen en sinaasappelschillen uiteraard). Van heinde en verre worden zeldzame plantenrassen geïmporteerd uit verre oorden als Kollumerzwaag of Jubbega. Toen wij indertijd een camping in Sleen startten hebben we hem ingehuurd als plantdeskundige, hetgeen neerkwam op een dag keihard werken en een dikke duizend bomen en heesters in de grond steken. En o, wat kon hij narrig kijken als die suffe juryleden van de Zuidenveldtentoonstelling zijn tuin niet nader bewonderend inspecteerden maar het hielden bij een ruwe blik over het hekje en niet drie kwartieren uittrokken voor een gastcollege over de effecten van mannetjesslakken op de laterale nervenontwikkeling bij de ligularia’s. Schitterend hoe hij kon verhalen van werkzaamheden in de tuinen van Jessica en Hemma, werkzaamheden die vaak klaar waren net voor de verhuizing naar een nieuw oord, naar een nieuwe casa die schreeuwde om een tuinprojectplan.

Frans man, rust in vrede.