In de Martinikerk wordt vandaag (zondag 16/11/25) het boek ‘Vier handen, één brein’ gepresenteerd en de (tiende en) laatste cd met arrangementen van Bach-cantates, vierhandig gespeeld door Sybolt en Euwe de Jong. Twintig jaar zijn de mannen bezig geweest met wat een levenswerk mag heten. De tien cd’s zijn alom in de (inter)nationale pers bejubeld en geprezen. Het boek beschrijft de ontstaansroute van de prachtige collectie. Het is druk in de kerk, wij zijn aan de late kant, maar het bescheiden publiek laat de voorste rij vrij; nou, wij niet. De mannen bespelen het grote kerkorgel en twee kofferorgeltjes.

Mijn bijdrage aan het kloeke boek bestaat uit twee Klaastaalartikelen over de organistenbroers. Vier keer schreef ik over de mannenbroeders, stukken die verschenen op www.klaastaal.nl. Ik beschreef concerten in Groningen (2018), nog een keer in Groningen (2019), Winschoten (2022), en Hardenberg (2019). Ik moet wat lachen als ik besef in een boek te staan naast Maarten ’t Hart en bisschop Simonis, die de katholieke kerkfabriek draaiend hield.

Veel publiek luistert vanmiddag naar de prachtige muziek en vier heerlijke zangers, met Lauren Armishaw als hoogvlieger. En het kloeke boek is prachtig geworden, mèt QR-codes die naar de muziek leiden.

Van elke cd wordt vanmiddag een fragment gespeeld, mijn top-III: ‘Vergnügte Ruh, beliebte Seelenrust’, ‘Geist und Seele wird verwirret’ en ‘Vom Himmel hoch da komm ich her’ met samenzang. Lekker uit volle borst meezingend denk ik aan 17 december als we hier zelf staan met het Grootkoor. Elke keer als ik naar Bach luister vraag ik me af wat me zo aantrekt. De religieuze context (zeker) niet. Hoe goed de jeugdige presentator Sander Zwiep ook zijn best doet de muziek in een religieuze berm in te bedden, met Bach als vervlechter van de heilige geest, mij betovert enkel de muziek, de klank, de toon, de warmte, maar zeker ook de herkenbaarheid uit de tijd dat ik ook badderde in een door mijn ouders als juist gedachte EO-saus. Als Zwiep trots & vrolijk refereert aan Luther, denk ik: was wel een rabiate antisemiet hè. Noemt hij Israël dan denk ik (als nazaat van Salomon Levy): vuige genocideplegers en agressie verheerlijkende landjepikkende kolonisten die dagelijks de krant halen als ze Palestijnen verdrijven. Maar kom, laten we de werkelijkheid even rusten.

Luisterend naar Bach zwijmel ik weg van de hedendaagse realiteit en laat me onderdompelen in de prachtmuziek. Sybolt en Euwe bedankt!

Groningen 18 oktober 2025. Je komt door de A-kerkdeur en de geur van cultuur waait je tegemoet als parfumvleugen bij de Douglas: beeldende kunst uit Paramaribo, Groningen en Teheran. Amechtig prekende dominees zijn ingeruild voor poëzie, koorzang, schitterende orgel- en trompetmuziek, alles aan elkaar gesmeed door een presentator voor wie ik als een blok val: de vlotte, schitterend geklede, humoristische, prachtige, warme Shjazz. Het verschil met het wat lauwe, koel reagerende publiek kan niet groter zijn.

Godzijdank is er deze keer ook ruimte voor de Groninger taal: hèhè, Ede Staal is pontificaal ingeklemd tussen Bach, Händel en Poulenc. Organist Eeuwe Zijlstra verwelkomt het binnenstromende publiek met variaties op Staals evergreens en het door enkelen te laat herkende en daardoor veel te voorzichtig meegeprevelde Gronings volkslied. Natuurlijk maak ik in gedachten de vergelijking met wat in Leeuwarden zou zijn gebeurd als ‘Frysk blût tsjoch op!’ had geklonken: het dak ging eraf!

De artistieke commissie laat de avond beginnen met ‘Ombra mai fu’ van Händel, vanaf de kraak krachtig en prachtig gezongen door Judith Pranger, ongeveer even mooi als de uitvoeringen van Scholl en Jaroussky, begeleid door orgel en trompet. Later Bachs ‘Jesu bleibet meine Freude’, dan kan de avond niet meer stuk. Twee bovengemiddelde koren, ‘Diverdoatsie’ en ‘4 Mei Projekt, respectievelijk met kapiteins Cobien Nieuwpoort en Robert Ramaker transformeren de ouwe Schnitger van krakende oude doos naar jongemensenstemmen bij een warme zomerse beek, van spataderen naar strakke, geschoren wielrennerspoten, kortom wonderschoon.

Het wordt een avond die uitnodigt tot reflectie en bezinning. Filosofische, originele, heldere of tot in gelaagde metaforen verpakte bespiegelingen over de ware of gewenste aard van vrede komen tot ons. Nova Spier, Marjoleine de Vos, Cissy Joan, Ruth Ruijgers en natuurlijk Shjazz dagen het publiek uit tot nadenken. Wat knap dat de sprekers slechts tussen de regels door hinten op de genocidale barbarij die in Gaza tot een halt lijkt te zijn geroepen en de oorlogsmisdaden die in Oekraïne nog onverminderd voortwoekeren. Deze onderwerpen worden in de pauze, glaasje grenadine of wijn in de hand, tot op het bot gefileerd.

Zondagmiddag is in de Martinikerk een vervolg op het Schnitger Festival met een concert van Monteverdi’s Mariavespers door het Luthers Bach Ensemble en organist Vincent van Laar. Ik denk nog even na over het woord ‘festival’ en droom ervan dat het stichtingsbestuur en de artistieke commissie de knellende banden van historie, traditie en erfgoed eens los durven te laten en groot gaan denken. Mijn advies: nodig jonge, wilde, openminded, wellicht licht roekeloze, creatieve, buiten de antieke boxes denkende conservatoriumgasten met orgelmuziek in het pakket, begeleid en in toom gehouden door Shjazz, uit en vraag hun de ogen te richten op Anna – this makes me feel like a rock star –  Lapwood. Wie? A n n a L a p w o o d.

Bijna 100 mensen in Zuidoost-Drenthe gaan liever naar het ‘Hymn to Freedom’-concert van het Drents Kamerkoor in de dorpskerk te Sleen dan naar de demonstratie in Den Haag, waar 100.000 mensen demonstreren tegen het zwakke kabinetsbeleid inzake de oorlogssituatie in Gaza. In Sleen geen leuzen, Palestijnse sjaals of uitdagende keppeltjes, maar wel ‘Let us build a sturdy bridge, from my orange world to yours, a bridge of peace’. Het doel van de muziek is hoop, verbinding, bemoediging en optimisme uit te stralen.

‘Hymn to Freedom’ is een loflied op de vrede, maar tegelijkertijd een eerbetoon aan jazzpianist Oscar Peterson die de muziek in 1964 componeerde. Amerika was verwikkeld in een koude (Sovjet-Unie-) en een hete (Vietnam-) oorlog. Dat is de brug naar de contemporaine geschiedenis.

Het Drents Kamerkoor slaagt erin een uitgebalanceerde groep puike zangers te presenteren, aangevoerd door dirigent Dick Dijk en begeleid door pianist Jan de Roos en violist Inge Muntendam. Beide musici spelen nog een lekker moppie Poulenc waarbij we een viool horen die alle vooroordelen over een zacht strijkertje overboord kieperen. Muntendam geeft, vooral in het tweede deel, de viool er heerlijk van langs.

We luisteren naar fijne muziek waarbij weinig is aan te merken op de dynamiek, zuiverheid, klankkleur, ritme, uitspraak. Vooraf had ik gewed dat het antifascistische partizanenlied ‘Bella Ciao’ ook op het programma zou staan, maar helaas. De zangers hullen zich in het zwart, alsof er louter treurmuziek klinkt. Ik fantaseer over een zwartekledingverbod. De mannen ogen zoals gewoonlijk saaier dan de vrouwen.

Het blok mannenstemmen doet het goed naast de kloeke alten en moedige sopranen. Schattig om te zien hoe bijna allen de dirigent de indruk geven dat hij ertoe doet. Natuurlijk kennen ze de muziek uit het hoofd en de dirigent is als de leraar in examentijd of Farioli in de finale: tot hier onmisbaar, maar nu zo goed als overbodig.

Mijn gedachten, onderbroken door een pauze in het bijgebouw, blijven maar afdwalen naar buiten: het afgebrande hotel Zwols tegenover de dorpskerk lijkt op de gemiddelde geruïneerde woning in Gaza. Het goed gekozen thema ‘Vrijheid’ conflicteert hevig met wat er in de wereld verderop gaande is. Oorlogsmisdaden aan de lopende band: Oekraïne dat zucht onder de Russische oorlog en Gaza dat verpulverd dreigt te raken door een land waarvan we altijd dachten dat het onze vriend was. Met aan het hoofd de voor oorlogsmisdaden door het ICC vervolgde Netanyahu vanwege wat sinds kort genocide genoemd mag worden. Je zou ook van de hedendaagse holocaust kunnen spreken. Wat het extra wrang maakt is het nieuws dat Israël de oorlog uitbreidt en heel Gaza wil bezetten. En dan nog die idioot in het Witte Huis.

Na negen kwartieren geven we het koor een warm applaus. Het doel hoop, verbinding, bemoediging en optimisme uit te stralen is, ook zonder ‘Bella Ciao’, goed gelukt.

Op de Grote Markt en de Vismarkt staat de meikermis die vanaf acht mei horen en zien zal doen vergaan. In de (ramvolle) Martinikerk is de kermis al begonnen. Het Grootkoor barst los met dertien zangnummers, een organist die de randen van de ouwe Schnitger opzoekt, een pianist die speelt als een jonge hond en een vrouw op trompet met een embouchure (hoorde ik nou iemand ‘touché’ zeggen?) waar je u tegen zegt. Wat een geluid, wat een presentatie, wat een ademtechniek en wat een jurk!

Heb het nog niet eerder meegemaakt dat ik tegen het schorre aan zit the morning after the night before. De mannen, zo’n vijftien tenoren en zestienenhalve bas hebben zich tot het uiterste moeten inspannen naast de vocale power van 65 alten en 70 sopranen. Heerlijk die inspanning. Balsem voor de ziel, zoals E zegt.

De generale met generaals Etty en Nan gaat stroef. De kooropstelling rammelt, kleinen zitten achter reuzen, trio’s willen niet uit elkaar en gehoorapparaatjes piepen als hijstoestellen in SM-kelders waar ING-managers zich voor 16K laten domineren door een Balkanprinses. De dertien zangnummers bevatten tranentrekkers (We’ll meet again), klassieke Latijnse formules tegen de Gaza-oorlog en Israëls misdaden jegens de menselijkheid (Dona Nobis Pacem), gevoelige liefdesliedjes (Think on me) en ordi relipop (Nearer my God to thee) en alles daartussenin (God save the king en Wilhelmus van Nassouwe).

Organist Martin Mans gaat los op Schnitger. De kiene organist is zo slim er klassieke Groninger meezingers uit te gooien en Amsterdamse schlagers. De verraste koorzangers worden bij de Ede Staal-evergreens meezingers in havencafés tegen sluitingstijd. Naast mij betonchauffeur Jorrit uit Franeker, natuurkundige en Feringa-collega Gijs uit Haren en huisarts Jacqueline uit Grijpskerk die allen een fijne keel opzetten als FC-Groningensupporters na een doelpunt in de 93e minuut.

En dan trompettist Melissa Venema. Och, niemand van de voorste tenoren die haar even helpt op de bok te stappen met haar Karin-Bloemeneske jurk. De mannen zitten als versteende zoutpilaren toe te kijken. Melissa schittert als een prinses bij een paasvuur en schettert er uitgelaten op los. Wat een gevoel, wat een dynamiek.

Gerestaureerde heupen, kekke brillen, protheses, artroseringen, alles kraakt en piept en schudt als fitnessfanaten op trilplaten bij Train More. Muurbarstjes verwijden, grafzerken gaan kieren, kalkschilfers dalen uit plafondschilderingen neer als roos op de kraag van krullenbol Jerommeke voor mij. Na afloop wordt er gefloten, geklapt, gestampvoet en gejoeld door publiek èn – nieuw voor mij – koorleden als opgewonden kermisgangers na een orgastisch kopjeduikelen in een losgeslagen reuzenrad. Buiten, op de Grote Markt, komen we tot rust.

Volle bak in Wilhelminaoord met Erik Bosgraaf en filoBarocco op 25 maart 2025 in het Koloniekerkje. Te weinig programmaboekjes, in de pauze thee met een koekje en na afloop een wild applaus, gefluit, geroep en gestamp.

Een van mijn mooiste cd’s is ‘The Flute Heaven of the Gods’ van The Royal Wind Music, een dubbelsextet van renaissance blokfluiten. Mèt Erik Bosgraaf. Blokfluiten staan niet altijd in een goede reuk, vanwege prutsende muziekdocenten die in de jaren 80 leerlingen in het v.o. verplichtten erop te leren spelen en zo het muziekplezier levenslang verknalden. Ik heb mijn weerzin overwonnen en ben een fan van Bosgraaf èn van Lucie Horsch die we in Groningen en in Utrecht hoorden.

Bosgraaf & Co spelen niet alleen muziek, ze spelen ook in de zin van plezier maken met elkaar. De virtuoze Bosgraaf bespeelt vijf soorten blokfluiten. Hij tovert ermee. Meestal blaast hij lucht in het mondstuk, maar even gemakkelijk haalt hij het instrument uit elkaar en blaast in de openingen aan de lange zijde, of in het uiteinde, of op twee fluiten tegelijk, of op de uiteinden van twee uit elkaar geschroefde delen. Je hoort en ziet een muziekcircus. En geen bladmuziek te bekennen.

Vandaag zien en horen we een fluitist, violist, luitspeler en cellist. Zelden zag ik zoveel kamermuzikale vrolijkheid bij elkaar. Net als je denkt, kun je niet ook op een viool blazen, en dan gebeurt het: violist Francesco Facchini houdt de viool gestrekt voor de lippen en blaast tussen het hout en de snaren met fijne muziek tot gevolg. Net als je denkt: kun je niet wat drummen op een cello, neemt Carlo Maria Paulesu het houtwerk van zijn cello als een percussionist onder handen. Waarom zou je de luit niet ondersteboven kunnen houden demonstreert Marco Baronchelli. Het enige wat ik mis is een strijkstok op een blokfluit.

Bosgraaf en zijn kameraden vertolken drie eeuwen oude Poolse herbergmuziek, opgeschreven door Telemann. Ze bewerken de muziek met grote kennis van zaken met wat in modern muziekjargon  ‘educated guess’ of zelfs ‘reversed engineering’ heet. We horen superlicht eensnarig getokkel, ingenieus pizzicato met enkel de duimen gespeeld, naast vrolijke, bijna brute exploderende dansmuziek, soms vergezeld van vrolijke, luide voorjaarsstemmen. Als je even de ogen sluit en naar buiten koekeloert hoor je een harp, een miniatuur straaljager, een fabrieksfluit of het broertje van een zingende zaag op een Turks volksfeest: Topmuziek en topvermaak.

Het Grootkoor Groningen geeft op 7 mei 2025 een bevrijdingsconcert in de Martinikerk°. Solisten: Martin Mans op Schnitger, Rob van Dijk op piano, en superster Melissa Venema op trompet. Voor de generale zijn er drie repetities. De koorzangers worden, als de Chinese container op tijd langs Suez komt, versierd met rood-wit-blauw, voor de vrouwen sjaaltjes, voor de mannen strikjes. De muziek krijg ik een week voor de eerste repetitie.

De kamergordijnen zijn nog dicht. Voor achten begint mijn koorstudie. Terwijl ik mijn buik en middenrif teister met de hoepel, ja, oudere mannen doen wat om heupen en bekken soepel te houden, galmen de vibrerende tenorpartijen, ingezongen door Nan van Groeningen, door de kamer. Vrouw I doet, begripvoller dan begripvol, gelukkig extra lang over de schimmel uit de douchebak wegpoetsen en het stiften van de lippen. Ik probeer melodielijnen te volgen en doe alsof intoneren en moduleren mij op het lijf is geschreven.

Zonder veel moeite (ik zeg niet: ‘de minste’) stapt de republikein in mij over teksten als ‘God save the King’ en de hardcore atheïst verblikt of verbloost nauwelijks bij het kwellende ‘Nearer my God to thee’. Principes en politiek correcte gedachten worden zacht als stugge kunststoffen fietstassen die na jaren buiten achter op een oude Gazelle in een verwarmde berging worden gezet.

De WhatsAppgroep met Rogier, Erna en Lycke doet alsof Signal niet bestaat en wordt nieuw leven ingeblazen. Prachtig hoe de vrouwen, beiden ski-instructeur van verwende zorgaccountmanagers op neopreenbanen in Lech die de beginnerscursus ‘meet eenvoudig je eigen CO2-footprint met deze zes tools’ frauduleus hebben afgerond, tot tenor transformeren; mannen die het tot alt schoppen ken ik nog niet. We kijken uit naar honderd-plus stemmen die na twee uren hard werken samen vloeien als beton waar de kiezels uit zijn gezeefd. Ik verheug me op de fluwelen tonen van trompettist Melissa Venema en op het kwajongensspel van Martin Mans die oma Schnitger kietelt, bepotelt en masseert als een kermisganger zijn nieuwe vriend op Roakeldais te Warffum

° ik krijg € 5,- korting op een handvol kaarten die gewoon € 20,- doen. Wie het eerst komt het eerst maalt.

1 januari 2025. Ik verplaats me in E die naast me zit te luisteren naar Westerbrink die oma Schnitger bespeelt in de Akerk. E is van Noorderzon, EuroSonic, popmuziek. Naast elkaar zittend kijken we naar een kolos glimmend brok hout met verticale loden pijpen in wisselende grootte. Verderop in de Akerk: de foto-expositie ‘Pixel Perceptions’, bijzondere fotografie gemaakt met hulp van Artificial Intelligence (AI). Langs de in gelid staande stoelen waait warme wind uit de vloeropeningen.

Er klinkt muziek uit Schnitger. Westerbrink speelt Bach. Hij toont zijn – beetje high brow –  kunsten. Uit de 1080 stukken kiest hij een aparte selectie. In het publiek zitten enkele kinderen, liefhebbers, kenners, waaronder veel organisten en E. Halverwege gebeurt iets ongewoons. De organist stopt. Vanachter de voor de ons niet zichtbare speelpositie roept hij iets naar het wakker geschrokken publiek. Ik hoor het woord ‘register’. Zit zeker een register wat vast. Hij begint opnieuw.’ E port in mijn zij en zegt dat ze iets mist, een opname van de spelende organist, geprojecteerd op een beamer. ‘En wat doet de achter het orgel langs heen en weer rennende mevrouw?’ fluistert ze. ‘Dat is de registrant, de page turner.’ Zonder haar is de organist niks. Een man zonder fiets, een auto zonder navi. ‘Waarom staat ze niet vermeld in het programma?’

Bach komt tot ons in toccata’s, fuga’s koralen en wat niet. Het enige waar B zich niet aan waagde was de opera. Een aantal van de vanmiddag gespeelde werken heeft als thema de verstrijkende tijd, de overgang naar een nieuw jaar, bijvoorbeeld ‘Das alte Jahr vergangen ist, wir danken dir Herr Jesu Christ’ en ‘Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit’. De atheïsten onder ons gnuiven wat en knijpen een oogje toe, het gaat immers om de muziek.

Voor ons twee slapende kinderen, verder veel ouderen, waarvan enkelen een wedstrijdje knikkebollen lijken te doen. E is by far de jongste (en één van de leukste) volwassene en ik voel me een oudere jongere. Ik ben wat in verwarring en vraag me af wat of de organist doet. Werkt hij aan een nieuw publiek, of is het een soort masterclass?

Na afloop bij een bekertje Glühwein en een koude oliebol zonder poedersuiker (protestanten haten hedonisme; en zijn anders dan katholieken meer op eenvoud en zuinigheid dan op uitbundigheid ingesteld) hoor ik dat de laatste chocomelk is aangebrand. Het publiek wisselt luisterervaringen uit. Het meesterlijke, geweldige slotstuk, Passacaglia in C, met zijn schier eindeloos herhaald thema staat fier op nummer één. Het nestelt zich in de hoofden van de luisteraars van wie het merendeel – bijna onhoorbaar – tevreden en ingelukkig heeft zitten meeneuriën.

31 december 2024. Voorbijrijdende brutale drugsdealers en pooiers werpen ons vanuit hun verlaagde Benzen kwade blikken toe vanwege de drukte naast hun domein. Jammer, maar vandaag leveren de hoerenlopers de Haddingestraat in aan de muziekliefhebbers. Voor de Lutherse kerk staat een rij als voor een vuurwerkverkoper, een oude gebontjaste mevrouw naast me spreekt er schande van dat ze moet queuen. Ik geniet nu al.

Kemler (in het programma hier Oliver en daar Olivier genoemd) wordt door zijn massaal opgekomen matties met gefluit en geroep verwelkomd. Hèhè, eindelijk wat leven in de brave brouwerij. De kleurloos opgetuigde fel oplichtende kerstboom stemt wat berustend saai. De klankkleur komt van Kemler. Kristusziele, wat een lekkere stem, met een bereik van hoog tot laag, luid en duidelijk tot knisperend fluisterend, van donker tot helder en alle dynamische varianten en tonaliteiten er tussenin. Spatzuiver, frank en vrij en vrolijk. En, godzijdank, niet versterkt.

Begeleider Tymen Jan Bronda bespeelt de Ahrend, Van Oeckelen en Schnitger al net zo lekker en dan ook nog een oude vleugel die in het programmaboekje (vanwege de verschoten schimmelige bruine kleur?) maar niet wordt beschreven. Bronda heeft zich uit de naad gestudeerd horen we. Bachs Toccata & Fuga d kleine terts klinkt geweldig en overstemt vleugen cobra en carbid  van het Zuderdaip en versleten uitlaten van passanten.

Het programma stuitert van oud naar minder oud: van Schütz en Bach via Purcell, Händel (hier Handel geheten), Frank, Haydn, Schubert, Brahms, (jonkie) Duparc en Krebs naar weer Bach. Een fraaie staalkaart van tijden en smaken dus. Kemlers huisgenoten doen wat de rest van het publiek heeft afgeleerd: ze schreeuwen, stampen en fluiten de hele boel bij elkaar als in EuroSonics voorprogramma.

Wow, wat een zanger, deze Kemler. En het grootste deel uit het hoofd. Dat biedt hem een vrijheid die hij ook gebruikt: vrijmoedig inspecteert hij de rijen en zingt (goed en prudent gekozen) over de ‘krachtlose smachtende Mensch, Völker, aus der Stadt gezogen, die das Land bedecken’, je begrijpt, in een kerk met de naam van antisemiet Luther formuleer je bedeesd in deze barre tijden.

Dat er te weinig programmaboekjes zijn vind ik een goed teken. Maar ik vrees dat dan ook de oliebollen en de bubbels mankementen vertonen en poets de plaat.